समाजमा हरेक पुस्ताको आ–आफ्नै चुनौतीहरू हुन्छन्। तर, आजको यूवा पुस्ता जसरी मानसिक, सामाजिक र सांस्कृतिक सङ्कटसँग जुधिरहेको छ, त्यो चिन्ताजनक छ। विशेष गरी, आजभोलिका यूवाहरूमा लागू औषध (Drug Abuse) को प्रयोग भयावह रूपमा बढ्दो छ। यस समस्याको बहुआयामिक कारणहरू भए पनि, कानून अध्ययन गरिरहेका विद्यार्थी राजेश कुमार महतो भन्छन् — “यूवाहरू लागू औषधको चपेटामा पर्नुको प्रमुख कारणमध्ये एक प्रेम विफल पनि हो।” यो भनाइलाई आधार मानेर हामी आज प्रेम विफलताले कसरी यूवालाई आत्मविनाशको बाटोमा डोर्याउँछ भन्ने विषयमा छलफल गर्न चाहन्छौं।
प्रेम र मानसिक स्वास्थ्यबीचको सम्बन्ध
प्रेम जीवनको एउटा सुन्दर र भावनात्मक पक्ष हो। जब कुनै यूवा प्रेममा पर्छ, उनीहरूको भविष्य, सोच र आत्मबल त्यससँग जोडिन्छ। प्रेम केवल सम्बन्ध मात्र होइन्, उनीहरूको आत्मपहिचान र आत्मसम्मानसँग पनि गाँसिएको हुन्छ। तर, जब प्रेममा धोका, उपेक्षा वा विफलता हुन्छ, उनीहरूको मनोबल टुट्छ, उनीहरू आत्मसन्तुलन गुमाउँछन्। यस्तो अवस्थामा धेरै युवा आत्महत्या, डिप्रेशन, आत्मग्लानि, एक्लोपन, र अन्ततः लागू औषधको आश्रय लिन पुग्छन्।
प्रेम विफलता र भावनात्मक खाल्डो
राजेश महतोको भनाईले सामाजिक यथार्थ चित्रण गर्छ। उनी भन्छन् – “जब एक यूवा आफ्नै सम्पूर्ण भावना कसैप्रति समर्पण गर्छ तर त्यो भावना अस्वीकार वा धोका भोग्छ, तब ऊ एक किसिमको भावनात्मक खाल्डोमा फस्छ। त्यस्तो बेलामा उसले कसैको साथ नपाउँदा ऊ चुपचाप नशालु पदार्थतर्फ आकर्षित हुन्छ।” यो अवस्था हाम्रो समाजको अनेक यूवाको अनुभव हो।
लागू औषध र अस्थायी भुलाउने प्रयास
प्रेम विफलताले सिर्जना गर्ने मानसिक पिडालाई भुलाउने प्रयासस्वरूप यूवाहरू लागूपदार्थमा आश्रय लिन सक्छन्। लागू औषधले अस्थायी रुपमा पिडा बिर्साउने आभास दिन सक्छ, तर यो निकास होईन। यसले झन् गहिरो समस्याको जन्म दिन्छ — शारीरिक, मानसिक, सामाजिक र कानूनी।
सामाजिक संरचनाको कमजोरी
राजेश भन्छन् — “हाम्रो समाजमा प्रेमबारे खुलेर कुरा गर्न अझै संकोच गरिन्छ। यूवा आफ्ना भावना अभिव्यक्त गर्न सक्दैनन्, परिवार वा समुदायले सहयोग गर्ने ठाउँमा उल्टै आरोप–प्रत्यारोप गर्छन्।” यस्तो अवस्थामा उनीहरूको दु:ख र पीडालाई सुन्ने कोही हुँदैनन्। यही मौनता लागूपदार्थको सुरुआतको ढोका बन्छ।
कानुनी दृष्टिकोण र न्यून सजगता
राजेश कानूनका विद्यार्थी हुन्। उनी भन्छन् — “नेपालमा लागूऔषध नियन्त्रण ऐन २०३३ रहेको छ। तर यसको प्रभावकारी कार्यान्वयन अझै चुनौतीपूर्ण छ। लागू औषध बेच्ने, आपूर्ति गर्ने र प्रयोग गर्नेहरूबिच कानूनी चेतना न्यून छ।” उनी थप भन्छन् — “यूवाहरूले प्रेम विफलता भोगेपछि कानूनी जोखिम नबुझी लागूपदार्थतर्फ जान्छन्, जुन तिनीहरूलाई जीवनभर पछुतो हुने अवस्था बनाउँछ।”
समाधानका उपायहरू
राजेश महतोको विचारमा, यो समस्याको समाधान बहुआयामिक हुनुपर्छ। उनका सुझाव निम्नानुसार छन्:
मनोपरामर्श सेवा विस्तार: विद्यालय, क्याम्पस र समुदायमा प्रेम विफलता वा मानसिक समस्या भोगिरहेका यूवालाई परामर्श दिने संरचना आवश्यक छ।
युवामैत्री कानुनी सचेतना कार्यक्रम: लागू औषधको असर र कानुशूनी परिणामबारे स्पष्ट जानकारी दिने अभियान चलाइनुपर्छ।
परिवार र समाजको भूमिका: प्रेम विफलता जीवनको अन्त्य होईन भन्ने दृष्टिकोण परिवारले दिनुपर्छ। सम्वाद र समझदारीको संस्कृति विकास गर्नुपर्छ।
सकारात्मक वैकल्पिक क्रियाकलापहरू: खेलकुद, साहित्य, कला, सामाजिक सेवाजस्ता सकारात्मक कार्यमा युवालाई संलग्न गराउनुपर्छ।
शिक्षा प्रणालीमा मानसिक स्वास्थ्यको समावेशीकरण: पाठ्यक्रममै प्रेम, सम्बन्ध, विफलता र मानसिक स्वास्थ्यबारे विषयवस्तु राख्न सकिन्छ।
अन्त्यमा – प्रेम विफलता जीवनको अन्त्य होईन
राजेश महतोले एक ठोस सन्देश दिन्छन् — “प्रेम विफलता जीवनको एक पाटो मात्र हो, तर यसको कारणले जीवन नै नष्ट हुनुहुन्न। लागू औषधको बाटो आत्मघाती हो। यसको सट्टा आत्मविकास, आत्मसुधार र नयाँ लक्ष्यमा केन्द्रित हुनु नै असली बहादुरी हो।”
आजका युवालाई प्रेम विफलताको पीडा बुझ्ने संरचना चाहिएको छ, न कि सजाय। प्रेममा हार भएर लागूपदार्थतर्फ जाने बाटो ‘अवस्था’ हो, तर ‘मुटुको बाटो’ होईन। त्यसैले समाज, राज्य र कानून तीनै तहले युवा पुस्तालाई सुरक्षित र सकारात्मक दिशा देखाउन संयुक्त प्रयास गर्नुपर्छ।
लेखक राजेश कुमार महतो (कुशवाहा) सिराहा जिल्ला लहान नगरपालिका वार्ड नं ३ निवासी हाल राजर्षि जनक विश्वविद्यालय विश्वविद्यालय क्याम्पसमा चौथो वर्षमा B.A.LL.B law अध्ययनरत रहेको छ।
